In de laatste decennia nam overal op de wereld de belangstelling toe voor gemeenschapsontwikkeling (community development), burgerinitiatieven, grass-root bewegingen en sociale ondernemingen. In feite zijn het allemaal vormen van zelf-organisatie die ‘hands on’ maatschappelijke vraagstukken oppakken op het gebied van onder meer welzijn, zorg en leefomgeving.

Inventarisatie wetenschappelijke literatuur

Igalla, van Meerkerk en Edelenbos hebben een vergelijkend, inventariserend onderzoek verricht naar de sociaal-wetenschappelijke literatuur over deze vormen van burgerinitiatieven. Hoewel het hier niet uitsluitend over Nederland en burgercollectieven gaat – de criteria zijn ruimer – geven hun bevindingen een interessante inkijk in wat wetenchappers bezighoudt en wat ze vastgesteld hebben als belangrijke resultaten en de voorwaarden daartoe.

Type onderzoek, thema’s en theorie

Vanuit een omvangrijke lijst van honderden publicaties uit de periode 1990 – 2016 voldeden er uiteindelijk iets meer dan tachtig aan de criteria voor een uitgebreid (digitaal) kwalitatief onderzoek. De belangrijkste bevindingen op een rijtje.

• Het overgrote deel (80%) van de publicaties betreft kwalitatief onderzoek, gebaseerd op interviews, tekst-analyse en observatie. Ca 10% combineert dit met kwantitatief onderzoek (statistieken, reeksen). De overige 10% is een neerslag van uitsluitend kwantitatief onderzoek.
• Qua onderwerp overheerst gemeenschapsontwikkeling op het platteland en in de stad, gevolgd door kwaliteit leefomgeving, sociaal welzijn en zorg.
• Uiteenlopende theoretische perspectieven worden gehanteerd. De meest voorkomende is gemeenschapsontwikkeling met vooral als thema’s leiderschap, empowerment en capaciteitsopbouw. Vervolgens komt het perspectief van organisatie-ontwikkeling met als thema’s: middelen, professionalisering, (rechts)vorm. De derde plek is voor de benadering van sociale netwerken met aandacht voor sociale cohesie en sociaal kapitaal (bridging, bonding en linking). Daarna volgen ‘democratie en participatie’ en sociale innovatie.

Resultaten op een rij

Bijna 80% van de artikelen benoemt de resultaten van de initiatieven. Bijna de helft hiervan heeft direct te maken met sociale verbeteringen voor individu en gemeenschap. De economische impact komt hier met een kwart ver achterop evenals de organisatorische versterking en de verbetering van de omgeving. Vaak blijkt ook een combinatie van externe en interne resultaten benoemd te worden; de externe hebben dan betrekking op de bijdragen aan publieke waarden en het ‘common good’, de interne aan versterking van de organisatie in de zin van management, efficiency, legitimiteit.

Succesfactoren

Tenslotte is onderzocht welke factoren die resultaten het sterkst beinvloed hebben. Op de eerste plaats komt dan een uitgebreide en diverse netwerkstructuur, gevolgd door de organisatorische capaciteit in de zin van een heldere interne infrastuctuur van afspraken en verantwoordelijkheden en de financiele capaciteit. Daarna komen voorwaarden in de sfeer van leiderschap, steun en erkenning van de overheid, interne democratie en strategie.

Veel beschrijving, weinig analyse en verklaring

Wat de auteurs opvalt is dat er (nog) relatief weinig onderzoek is dat dieper ingaat op het effect van die voorwaarden op de resultaten en hun onderlinge samenspel. Een groot deel van het onderzoek is beschrijvend van karakter en weinig inhoudelijk analytisch. Met de figuur hieronder schetsen Igalla, Van Meerkerk en Edelenbos een conceptueel kader dat de werking van bepaalde factoren laat zien in relatie tot de resultaten van een initiatief. Zij hebben dergelijke inzichten gemist.

Verantwoording

1. M. Igalla, J. Edelenbos, & I. van Meerkerk, 2019. Citizens in Action, What Do They Accomplish? A Systematic Literature Review of Citizen Initiatives, Their Main Characteristics, Outcomes, and Factors. Voluntas 30, p. 1176–1194. https://doi.org/10.1007/s11266-019-00129-0